Sommige woorden kunnen een mens vrees aanjagen. Dat had ik vroeger met het woord kut. Zodra dat viel, maakte ik me nog net niet uit de voeten. Seks, zo had ik als katholiek jongetje geleerd, was zondig of op zijn minst iets waarvoor je moest oppassen. Of waar je vanaf moest blijven.
Daarom is het met des te meer verwondering (en plezier) dat ik je in de serie scabreuze plaatsnamen mag meenemen naar het diepe zuiden. Daar ligt, verborgen tussen de heuvels onder Epen, het nietige Kuttingen, met als slap aftreksel het nog nietigere Klein-Kuttingen. De vraag is: hoe hebben deze buurtschappen met hun uitdagende naam zich aan het toezicht van de hier alomtegenwoordige moederkerk weten te onttrekken?
Het is begin juli, een zonnige zomerdag, als we bij Simpelveld de A73 achter ons laten en vrijwel direct de heuvels induiken. Een feestje dat met de kilometer groeit en zijn hoogtepunt bereikt als we achter Epen via een beeldschoon weggetje – ‘t Veld – in … ja, hier zou Klein-Kuttingen moeten liggen maar we staan op de Rue de Beusdael, in Sippenaeken.
Onmiskenbaar België, blijkt ook als we een boerin – klein, stevig, gekleed in een roze blouse op een blauwe spijkerbroek – aanspreken. Of zij weet waar – en even, heel even is daar weer die aarzeling, ze zal toch niet denken … kut … wat moet die man? – waar Klein-Kuttingen ligt. Blijkt ze er nog nooit van te hebben gehoord. ‘Dit hier is België en dat daar’, ze wijst naar de overkant van de weg, ‘is Nederland.’
Stinkhoek: een luchtje, dat wel – Aparte plaatsnamen
Magistraal
Stilte. Hoog in de lucht trekt een vliegtuig over. Het is drukkend warm. Gekwetter van mussen. De Rue de Beusdael afdalend stuiten we op A gen Veld, een voormalig woonhuis, nu groepsaccommodatie. De deur staat open en ik stap het schemerduister in. Onder aan de trap ligt wasgoed. Op mijn geroep komt een lange, gezond ogende vrouw de trap af, ze is bezig met de schoonmaak en luistert naar de vraag – weer die aarzeling, als ze maar niet denkt dat… Maar ook zij heeft nog nooit van Kuttingen gehoord, laat staan Klein-Kuttingen.
Even later, ik sta op het punt door te lopen, zwaait ze ineens met haar mobiele telefoon. ‘Ik weet hoe het zit. Die vier huizen, daar aan de overkant van ’t Veld, dat is Klein-Kuttingen.’ Hier stopt onze conversatie. Nadere vragen over het ontstaan van de naam durf ik wegens overgevoeligheid niet te stellen en wij vervolgen onze weg, over ’t Veld terug naar de Kuttingerweg en dan rechtsaf, naar Kuttingen. Een stukje van niks maar jongens, wat een feest, met dank aan dat fijnmazige netwerk van voormalige landwegen waarop we ons volledig kunnen uitleven.
Als we Kuttingen binnenrijden – nou ja, binnenrijden … een doodlopend weggetje, meer is het niet, een paar boerenhuizen links, een enorme, hypermoderne schuur rechts en aan het eind een magistraal uitzicht over de vallei van de Geul – stuiten we pardoes op Wiel Hupperets. Hij brengt net het paard van zijn kleindochter naar binnen, het begint te regenen, ‘ja, en dan mag opa het verzorgen’, meesmuilt hij. Wiel, geboren Epenaar, woont alweer twintig jaar in Kuttingen. Hij runt er, samen met schoonzoon Jean en kleinzoon Camiel, een akkerbouwbedrijf. Daarnaast heeft hij nog vijfentwintig stuks vet vee, Herefords, voor het vlees.
Misprijzend
‘Rustig’, noemt hij het leven in Kuttingen wat je een understatement zou kunnen noemen – wat gebeurt hier nou helemaal? Tegelijkertijd maakt Wiel niet de indruk dat hij zich door onze komst overvallen voelt. ‘Wij zijn wel gewend aan vreemden’, zegt hij. ‘Mijn vrouw heeft vroeger ook toeristen gehad en nu verhuurt onze dochter een deel van de opstallen.’ Toerisme … natuurlijk, dat is wat het leven in deze streek, het heartland van de Dutch Mountains, al honderd jaar mede bepaalt. Je vindt er minstens evenveel campings en vakantiehuizen als boerenbedrijven, misschien wel meer. En de naam Kuttingen, kan ie daar nog iets over vertellen? Wiel wijst op het plaatselijk dialect. ‘Kùt betekent kort en ing betekent smal of einde. Precies wat Kuttingen is, een kort, smal stukje weg.’
Als we voor de foto terugkeren naar ’t Veld bij Sippenaeken, valt het me weer op. Het wemelt hier van de wegkruisen en kapelletjes – alsof de ontkerkelijking in Zuid-Limburg niet heeft toegeslagen, integendeel, het geloof in de openbare ruimte aan invloed heeft gewonnen. Bij de Mariakapel in Terziet steekt een vrouw een kaarsje op, enigszins misprijzend gadegeslagen door haar man. Ze reageert in eerste instantie stroef maar als ik vertel dit jaar in Lourdes te zijn geweest, glijdt een vriendelijke trek over haar gezicht. Ze is jaren vrijwilligster geweest bij de stichting VNB, Vereniging tot samenstelling van de Nederlandse Bedevaarten. Corona heeft echter roet in het eten gegooid en in 2021 is de stichting, actief sinds 1883, failliet verklaard. Waarmee het geheim achter al die goed onderhouden wegkruisen en kapelletjes in Zuid-Limburg alleen maar groter wordt.
Reclamezuilen
Na de foto geprobeerd een praatje te maken met één van de bewoners in Klein-Kuttingen – een zinloze onderneming want al snel blijken alle huizen een vakantiebestemming te hebben gekregen. De oorspronkelijke bewoners zijn vertrokken en daarmee ook het verhaal van Klein-Kuttingen. Dat doet dus het toerisme.
Later thuis verdiep ik me nog eens in de geschiedenis achter de kruisen en kapellen van Zuid-Limburg en wat blijkt? Deze verschenen voor het eerst massaal in de openbare ruimte ten tijde van de Reformatie, midden zestiende eeuw, toen de katholieke kerk concurrentie had gekregen van wat de protestanten zouden worden. Al die wegkruisen en kapelletjes moesten de gelovigen aan het ware geloof herinneren, zijnde het katholicisme, en kenbaar maken: hier wonen katholieken, dit is van ons!
Een tweede confessionaliseringsgolf volgde vanaf het midden van de negentiende eeuw toen de katholieke kerk zich weer mocht organiseren en die gelegenheid aangreep zich nadrukkelijk naar de buitenwereld te manifesteren. Daarbij werd opnieuw teruggegrepen op het beproefde middel van wegkruisen en kapelletjes – eigenlijk waren het onder ons gezegd gewoon reclamezuilen. Het grappige is dat al die goed onderhouden wegkruisen en kapelletjes nu geen reclame meer maken voor het ware geloof maar het streekeigene moeten uitdragen. Reclame voor de streek moeten maken opdat weer nieuwe toeristen naar het zuiden komen.
Valse vrienden
Wat ons nog rest, is de vraag: hoe zit het nu met kut? Dat is etymologisch een knap ingewikkeld verhaal. Als kutte, in de betekenis vagina, duikt het in de zestiende eeuw voor het eerst op. Rijkelijk laat voor zo’n belangrijk woord en daarom is er volgens taalkundigen meer aan de hand. Zij vermoeden dat er een relatie bestaat tussen kut en kont waarbij het eerste teruggaat op het Germaans kutt, voor onderste delen, en het tweede op het Romaanse cunnus respectievelijk het Franse con, voor vagina. Vermenging van kutt en cunnus/con leidde in de middeleeuwen tot cunt of cont(e) en dat woord kon verwijzen naar zowel vagina als anus. Tegenwoordig echter staat kont bij ons voor niet meer dan achterwerk terwijl het in Engeland, als cunt, voortleeft als een bijzonder vulgaire aanduiding van het vrouwelijk geslacht.
Daarmee heten het Engelse cunt en ons kont in de etymologie valse vrienden – het zijn woorden die op elkaar lijken maar een andere betekenis hebben (gekregen). Denk ook aan het Vlaamse poepen versus het Nederlandse en aan het Duitse See respectievelijk Meer versus hun betekenis in het Nederlands – precies omgekeerd!
En dan nog dit. De naam Kuttingen heeft volgens Gerald van Berkel en Kees Samplonius in hun boek Nederlandse plaatsnamen verklaard niets te maken met kut. Volgens hen betekent de naam ‘bij de lieden van de persoon Cotto’. Kuttingen en kut zijn zogezegd valse vrienden. Niks om je voor te schamen!
Foto’s: Paul Vreuls
