Toertocht Noord en Midden-Nederland: De betovering van de Russische route

09/03/2024

Is het gepast een route te rijden met een Russisch thema? Wij denken van wel; Misdaad en Straf van Dostojevski blijf je toch ook lezen? Bovendien kun je je geschiedenis niet verloochenen, want ons land heeft van oudsher veel met Rusland gehad. Dus… dawaai! Rolling on the Ruski Route!

In 1697 kwam de Russische Tsaar Peter naar Nederland. Hij had voor zijn reis al Nederlands geleerd, want hij wilde zijn land moderniseren en daarvoor vond hij waterwerken en scheepsbouw belangrijk. Dat waren twee bedrijfstakken waarin wij uitblonken. De tsaar ging naar Zaandam om zich daar te bekwamen in het bouwen van schepen. Dat was niet zo verwonderlijk, aan het einde van de 17e eeuw stond de scheepsbouw in de Zaanstreek een hoogtepunt bereikt.

In 1717 kwam Peter de Grote nogmaals naar Nederland, waar hij verbleef op De Krimp in Zaandam in een houten huisje. Dat is nu bekend als het Czaar Peterhuisje en onderdeel van het Zaans Museum. Ken je van die Russische matroesjka’s, houten poppetjes, waarvan een steeds een kleiner exemplaar in een grotere past? Zo is het ook met dit eeuwenoude houten gebouwtje. Dat staat beschermd tegen de elementen en andere tanden des tijds tussen bakstenen muren onder een heus pannendak.

GPS-tocht Overijssel/Gelderland: natuur als verbindende factor

De houten wanden staan schots en scheef en natuurlijk stoot ik mijn kop aan de veel te lage deurpost. Mevrouw Farida Guseynova die ons rondleidt kan er wel om lachen. Want het moet Peter de Grote ook zijn overkomen. Hij was voor zijn tijd behoorlijk lang. Ook daarom bleef hij niet onopgemerkt. Hij wilde anoniem in dit huisje verblijven en op de Zaanse scheepswerf het vak van scheepstimmerman leren. Maar van heide en verre kwamen de mensen naar die vreemde Russische snoeshaan kijken, nooit kon hij onopgemerkt over straat. Overal werd hij uitgejouwd.

In het huisje zijn heel wat eerbiedwaardige mensen Wim en mij voorgegaan. Sommigen hebben hun namen op de muren of in de vensters gekrast, dat kon toen gewoon nog. Napoleon Bonaparte bezocht in 1811 het Czaar Peterhuisje en zijn echtgenote Marie Louise kreeg de hik van het lachen toen ze de kleine bedstee zag waarin Peter de Grote zich moest opvouwen. Ook Boris Jeltsin en Michael Gorbatchov kwamen op bezoek en in 2005 leidde Willem-Alexander er Vladimir Poetin rond. Toen kon dat nog gewoon.

Op het plein van De Dam groeten we een standbeeld en wat andere beeltenissen van de Russentsaar, dan rijden we Zaandam uit. Eeuwen geleden ging het meeste verkeer nog per schip, nu per motorvoertuig. We rijden noordwaarts over een stukje rechte provinciale weg waar het moet, maar waar het kan slingeren we over dijkweggetjes op de grens tussen water en land.

1 van 9

Venster op het Westen

Net als Wladimir Ilyich Ulyanov, beter bekend als Lenin, is Ger Leegwater een begenadigd spreker. Hij klets bezoekers aan zijn Kunsttuin Nederlands Kremlin de oren van het hoofd. Maar Ger kan ook luisteren. Tenminste: hij stelt bezoekers vragen waarop hij dan antwoord. Slim bekeken: zo houdt hij de aandacht vast. Ger noemt zichzelf geen kunstenaar. ‘Of vinden jullie van wel?’ In zijn werkplaats staat onder een stapeltje stoffige motortijdschriften zijn rode Demmi, in de jaren vijftig gekocht van zijn eerste zelfverdiende geld en zijn eerste verkering ging mee, achterop het smalle zadeltje. ‘We waren vroeger kleiner dan de mensen van nu. En we hoefden minder ver.’ De kermissen van Wormer en Purmerend waren al heel wat.

Minstens zo belangrijk als zijn verhalen zijn de bouwwerken op zijn terrein bij het plaatsje Winkel. Vanwege de vele uivormige torens en koepels worden zijn creaties het Nederlands Kremlin genoemd. Of Kunsttuin dus, dat heeft hij zelf op een bord geschilderd. Als we bij mevrouw Leegwater een toegangskaartje hebben gekocht mogen we naar hartenlust op het terrein en in de gebouwen rondneuzen. Ger met z’n verhalen krijgen we er gratis en ongevraagd bij. 

Hollands Kroon is de naam van een gemeente in de kop van Noord-Holland, waar Winkel deel van is, en ook Anna-Pauwlona, genoemd naar de Russische echtgenote van koning Willem II. De Oranjes, ook Willem-Alexander, hebben dus Russisch bloed. Het landschap is hier tussen de steden aan de kust laag en leeg. Wij vinden het prachtig, net als Peter de Grote. Het Nederlandse landschap was volgens hem de belichaming van de zege van de mens op de zee en de andere krachten van de natuur. Het Noord-Holland zoals Peter de Grote leerde kennen is ondertussen grotendeels ingepolderd. Maar oude dijken zoals de Westfriese Omringdijk bieden motorrijders ritsen bochten en een fraai uitzicht van bovenaf op land en zee.

Hoe mooi zou Peter de Grote de Markerwaarddijk hebben gevonden, die verhoogde strook asfalt tussen Enkhuizen en Lelystad, tussen Markerwaard en IJsselmeer? Die dijkweg rond een geplande polder die er nooit kwam. Die ondanks het rechte verloop altijd weer een feest is om overheen te rijden.

De naar hem genoemde stad Sint-Petersburg liet Tsaar Peter als een Nederlandse polder verrijzen op de drassige delta van de Neva. Sint-Petersburg moest het Venster op het Westen zijn, waardoor frisse, moderne ideeën door Rusland zouden waaien. Nederlandse kennis en ervaring hielpen daarbij.

Sovjetmemorablia

In Kampen dobberen geen luxejachten van Russische oligarchen in de haven. Wel zijn er al drie schepen van Kampener werf door een Russisch-Orthodoxe priester ingezegend. Kampen kan onze Russische route mooi in tweeën delen, we boeken er een B&B direct aan de IJssel. Kampen is rijk geworden met de Hanzehandel tot in Rusland aan toe en heeft een uniek iconenmuseum achter de kademuur liggen. Het voormalige Franciscanenklooster uit de veertiende eeuw biedt een fraaie omlijsting voor de orthodoxe religieuze schilderijen, die oorspronkelijk op houten panelen werden gezet, van donker naar licht geschilderd. De passie spat van de iconen af en ook van het verhaal dat Jan van Langen afsteekt. Iconen lijken voor leken op een stripverhaal, maar dat zien we toch echt verkeerd legt onze gids uit. Stukje bij beetje, beeld voor beeld, ontvouwt zich iets van de wondere wereld der iconografie voor onze ogen. Wij moeten iconen zien als vensters op een andere werkelijkheid, vol gloedvolle geloofsbelijdenis. Iconen zijn bezield. Bij de Slag om Stalingrad in de Tweede Wereldoorlog had de Russische tankcommandant een icoon op zijn tank hangen, waarmee hij de nazi’s aanviel.

KouwePotenTocht 2023: in de voetsporen van machtige Jonkvrouwen

De volgende morgen davert onze Moto Guzzi over de IJsselbrug en daarna rijden we over wat slingerende zijpaden naar Genemuiden. Daar is een bedrijf gevestigd, dat we met alle respect een uit de hand gelopen passie noemen. ‘Hier worden we niet rijk van, zegt Richard Busweiler in zijn werkplaats waarin diverse motoren van Russische en Oekraïense makelij staan. Vooral zijspannen natuurlijk, maar er staat hier en daar ook een solomachine en eentje daarvan mogen wij lenen. Wij laten onze Italiaanse dartele draafster achter en stijgen op een kolchozknol, gemaakt om mee door de Siberische modder te ploegen.

‘Een motor met een ziel,’ zegt Richard. Dat klinkt heel Russisch. Maar inderdaad, rijden op die sovjetboxer geeft zo’n gevoel.Geen startmotor, je moet er de levensadem elke keer zelf intrappen. Dat geeft een heel andere belevenis, een veel intiemere relatie met de motorfiets. Ik trap de 32 pk van de Dnepr MT11 tot leven en daar gaan we dan. Ik ben he-le-maal blij op dat ding! In een flits voelt het alsof ik veertig jaar geleden op mijn eerste motorfiets reed, een BMW 80/7. Die had ook al zo’n mooi groot spatbord voorop, want het was ooit een politiemotor geweest.

We tokkelen het industrieterrein af en pikken wat dijkweggetjes op die langs de IJssel slingeren. De motor schakelt zoals geen BMW of Guzzi onder mij ooit heeft geschakeld. Met respectvolle toewijding kan deze motor ons naar Omsk en nog verder brengen. Alleen die remmen zijn wel een dingetje, met die antieke trommels. Misschien maar een icoon op het spatbord plaatsen? Maar ja, goed grijpende remmen pasten natuurlijk niet in het Sovjet-concept van weleer. Want op weg naar de communistische heilstaat waren geen obstakels.

Boven de werkplaats is een ruimte ingericht als ontmoetingsplek voor gelijkgestemde russofielen en eigenlijk fungeert die ook een beetje als een minimuseumpje sovjetmemorablia zoals onklaar gemaakte Russische wapens uit de Tweede Wereldoorlog, vlaggen, brommers en wat dies meer zij. In een kast staat een fles, dop eraf. Geen heldere wodka maar donkere stroop. Ruik maar! Echte Russische aardolie. Van die geur worden wij meteen blij en gelukkig.

Ruskuie

Van De Krimp in Zaandam naar De Krim in Overijssel is het over de weg zo’n 170 kilometer. Dat doet Russisch aan, net als de namen van onze waypoints Siberië en Nieuw Moscou.

Waarschijnlijk hebben die plaatsen hun naam te danken aan de Krimoorlog die in 1854-1856 werd uitgevochten tussen Rusland en Groot-Brittannië, Frankrijk en het Ottomaanse rijk. Moscou, later Nieuw Moscou genoemd, kreeg deze naam omdat het zo ver weg van de bewoonde wereld lag. Het ‘dor en woest’ van Siberië klinkt erin door. De eerste bewoners van Moscou waren seizoenarbeiders, die hier alleen in de zomer verbleven, in hutten op de rand van het af te graven veen en het al leeg gegraven veld van heide en berken.

Moerassige grond en berkenboompjes langs de weg verhogen de Russische sfeer. De landbouwgronden waar we langsrijden lijken op komsomol-lijst te zijn geschoeid. Na de vervening kwamen er in de 19de eeuw boerenbedrijven, gevolgd door een aardappelmeelfabriek. Die ging in 1911 failliet, toen namen de boeren zelf het bedrijf als coöperatie in handen, onder de welluidende naam Onder Ons. Dat was al zes jaar voor de Russische revolutie! Eind twintigste eeuw, nadat de Sovjet-Unie uit elkaar was gevallen, sloot ook de aardappelfabriek op De Krim.

Er kwamen niet alleen Russen naar Nederland, er trokken ook Nederlanders naar Rusland. Uit Vriezenveen bijvoorbeeld, daarvan trokken de zogenaamde ‘Rusluie’ in de achttiende eeuw naar Sint-Petersburg. Ze reisden per schip of huifkar. Eerst handwerklieden en wevers, later gevolgd door kooplieden. Zij hadden er handelsondernemingen, winkels, huizen en een eigen Nederlandse Kerk. Zij handelden in textiel, maar ook in tabak, wijn, koffie, thee, cacao, Delfts aardewerk en bloemen. De Rusluie waren ook hofleveranciers, de tsaren kochten bij hun graag sigaren en tafellinnen. Met de Russische revolutie van 1917 kwam een einde aan bijna twee eeuwen handelsrelaties tussen Vriezenveen en Rusland. De Rusluie trokken terug naar hun geboorteplaats in Twente. Naar Vriezenveen, waar we in het Historisch Museum een expositie over ze bekijken.

Russisch Ereveld

De witte stenen in het groene gras spreken al boekdelen. Cyrillische letters erop vormen dezelfde woorden op stenen van onbekende soldaten. Gestorven in Kamp Amersfoort tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een Nederlandse meneer was eerst in de weer met het gastenboek aan de ingang van het Sovjet Ereveld en komt nu een praatje maken met die twee motorrijders. ‘Aangenaam, ik ben Kees Gerritsen.’ Meneer Gerritsen vertelt ons over de krijgsgevangenen die hier begraven liggen.

‘In de Tweede Wereldoorlog werden soldaten van het Sovjetleger aan het Oostfront, bij de Russische stad Smolensk, krijgsgevangen gemaakt door de Duitsers. Ze werden op transport gezet naar Nederland, om hier na twee weken uitgeput en uitgehongerd aan te komen. Ze kwamen uit landen zoals Oezbekistan en Kazachstan. De nazi’s presenteerden hen als Untermenschen. ‘Deze apen zijn nu jullie bondgenoten,’ zei de Duitse commandant tegen Nederlanders.

‘Na een halfjaar waren 23 van die krijgsgevangenen al overleden, op 9 april 1942 werden de andere 77 hier op de hei gefusilleerd. Op 7 mei 1945 bevrijdden Canadese militairen Kamp Amersfoort. Er werden 61 graven ontdekt. Ook de begraafplaats voor Untermenschen werd blootgelegd: 26 graven met 157 lichamen, waarvan er 101 aan de hand van hun gebit werden geïdentificeerd als Russisch. Ze werden op dit ereveld herbegraven.’

Daar zijn even stil van. Dat groene gras, die ruisende bomen, alles is nu zo vredig. Aan de overkant van de snelweg staat aan het eind van de weg langs de golfclub het Koedrift monument. Een obelisk markeert de plek waar de 77 Sovjetsoldaten zouden zijn doodgeschoten. Maar dat klopt niet, vorig jaar werd ontdekt dat die plek bij hole 9 van het golfterrein was. Dat maakt voor die 77 sloebers niet meer uit.

Rond de obelisk staan berkenbomen met enorme paddenstoelen erop. Hoe Russisch wil je het hebben? Het ruikt hier naar aarde. Naar Rusland. Naar echt. Op de terugweg moesten we toch maar weer even in Genemuiden stoppen. Dat gevoel van het rijden op de Dnepr laat me niet los. Als Richard er nou die fles aardolie bij doet, dan kunnen we misschien proosten op de verkoop. Na twee dagen Russische Route gaan we maar weer eens op huis aan. Daar konden de Vriezenveners en de soldaten van Napoleon en Hitler alleen maar van dromen.