Voor de toeristen kwamen was de Veluwe al ontdekt door schilders, schrijvers en schieters. In het ‘Siberië van Nederland’ oefenden militairen met zwaar geschut. Kunstschilders kwamen er live schilderen. Schrijvers zochten er inspiratie en een rustige werkplek. Ook de adel en rijke stedelingen trokken zich graag terug op de Veluwe en verbleven daar in hun landhuizen temidden van tuinen en natuur (’t Loo en Kröller-Müller). Zij stimuleerden de kunsten ook. Alleen lastig dat er zo nu en dan van dat kanonnengebulder te horen was. Dan draaiden ze de grammofoon maar wat harder op. In Nunspeet was Herberg De Roskam een ontmoetingsplek en expositieruimte voor kunstenaars van de Nunspeetse Schilderskring. Tegenwoordig biedt De Roskam een moderne gezellige bistro, met prima gerechten op de kaart en geriefelijke kamers. Zo begin je ’s morgens uitgerust en tevreden aan de Primavera-toer.
Leven van alledag
De route begint bij het Noord-Veluws Museum dat onder anderen aan de Nunspeetse kunstschilder Jaap Hiddink is gewijd. Als autodidact waren zijn schilderijen uitbundig, vol van levenslust en een intense beleving van de natuur. Dat staat op een tekstbord zo geschreven en wie dat niet gelooft, moet maar zelf kijken naar Jaaps schilderijen waarvan genoemde elementen afspatten. Het liefst schilderde hij het leven van alledag op de Veluwe, boerderijen, stadsgezichten, landschappen, woonwagens en markten, botters en havens; allemaal onderwerpen die op de kijker van nu wat nostalgisch overkomen. Zoals ook het schilderij Aan de Zoom van Jan van Vuren, ‘de Schilder van de Veluwe’, dat in het museumlogo prijkt.
Nunspeet was de poort naar de Veluwe. Met de spoorwegen kwamen de eerste toeristen uit de steden naar de natuur, later kwamen we per auto en motorfiets. Op weg in de Veluwe van nu. Het stationnetje van Hulsthorst, verscholen in het bos, inspireerde de dichter Roland Holst om zijn kroontjespen in de inktpot te dopen en er een gedicht aan te wijden. Het bos verdwijnt in de spiegels als de route over onwaarschijnlijk smalle weggetjes langs het Veluwemeer scheert.
Ouderwets gezellig
Het schilderachtige Hanzestadje Hattem puilt uit van de kunst. Hotel De Blom had er een heuse kunstenaarskolonie. Anno 2022 strijden kunstateliers, galeries en drie musea om de aandacht. Wat te kiezen, waar te kijken? Het Anton Pieck-museum biedt de liefhebbers van die ouderwets gezellige Nederlandse prenten een prachtig inkijkje in de mans werk en leven. Anton: ‘Ik heb de wereld altijd door mooi gekleurd glas getekend.’ Niet alleen zijn tekeningen en schilderingen voor z’n beroemde kalenders zijn er te bewonderen, maar ook Piecks werktafel, schetsboeken en kwasten staan er tentoongesteld.
De sprookjeswereld van Pieck sluit mooi aan bij die van de broers Voerman in het Voermanmuseum, een straatje verderop. Jan Voerman Sr. trouwde met Anna Verkade, van die koekjesfabriek aan de Zaan. Zo’n oer-Hollands bedrijf dat in de tijden van voor televisie en internet albums uitgaf, waarin jong en oud plaatjes plakten die ze bij de Verkade-producten kregen. Jac. P. Thysse schreef de teksten en Jan Voerman Jr. maakte daar plaatjes bij. En voor kalenders. Speciale aandacht voor de prentjes in het album De IJssel, want daar gaan de volgende kilometers van onze toer een eerbetoon aan brengen. Met de beelden van Pieck en Voerman nog op het netvlies krijgt het rivierlandschap een heel speciale uitstraling. Hoge wolkenhemels, spel van zonlicht en schaduw op het water en land aan bak- en stuurboord.
Veel kanonnen
De route slingert afwisselend door open weideland en groen bos. Bij de poort van legerplaats ’t Harde moet de bezoeker zich legitimeren en komt een gids in een auto de weg wijzen. De weg slingert omhoog naar de actieve kazerne, waar in vier paviljoens in Rijksbouwmeesterstijl het Artilleriemuseum is gevestigd. Veel kanonnen dus, binnen en buiten. Buiten biedt ook een magnifiek uitzicht vanaf de zestig meter hoge Woldberg over de onderliggende Veluwe. Net als in Hattem loopt de argeloze bezoeker het gevaar te lang te blijven hangen om al het materieel en de diorama’s goed te bekijken, en daardoor aan het einde van de dag de Primavera-toerrit nog te moeten afrijden. IJzeren discipline en een goed werkend horloge zijn hier geboden.
Daar gaan we weer, frisse boslucht waait door het vizier op de Vierhouterweg. Het is hier een en al natuur wat de klok slaat. De ruwe, nog onontgonnen natuur van de Veluwe was geliefd bij schrijvers en schilders. Die trokken eropuit, de paden op, de lanen in, met hun kroontjespennen en kwasten. Vierhouten is ook zo’n Veluwedorp dat voor de toeristen al door kunstenaars was ontdekt. In huiskamerhotel Vierhouten hangen schilderijen aan de muur, door schilders die op zolder sliepen bij elkaar gekwast. Ook koningin Wilhelmina stroopte in haar koets met ezel en kwastendoos de Veluwse wegen af op zoek naar pakkende taferelen om te schilderen.
Schrijvershuisje
In Elspeet staat een schaapskooi. Plaggenhutten, simpele boerderijtjes, zandverstuivingen, heidelandschappen met boeren en boerinnen, paarden en schapen waren geliefde onderwerpen om te schilderen en over te schrijven. In Hoederloo oefent op een wei een schaapsherder met zijn schaapshond en kudde. Fluiten, roepen, klappen van de zweep. Aan de andere kant van het onverharde weggetje staat het ‘schrijvershuisje’ Kleine Arcke van Ad den Doolaard. Binnen zijn op bepaalde dagen boeken, geschriften, foto’s en andere spullen van de Nederlandse Hemingway te bekijken.
Hield hij ook van motorrijden? We weten wel dat hij graag met zijn Bugatti door Parijs scheurde en met zijn Cadillac door Joegoslavië kriskraste. Den Doolaard was dol op de Balkan, maar hij had ook een speciaal plekje in zijn hart voor Hoenderloo en omgeving. Den Doolaard: ‘Wat nu het nationale park de Hoge Veluwe is, heb ik nog gekend als een woestenij van grillige zandverstuivingen, bossen van somber naaldhout, lappen hei, eindeloze vlakten van buntgras, en hier en daar een stulp, een plaggenhut, een armetierig boerderijtje met halfsteens muren en een dak dat in de zandgrond scheen weg te zakken.’ Na zijn omzwervingen over de wereldbol keerde Den Doolaard terug naar zijn geliefde Hoenderloo, waar hij in 1984 overleed en nu begraven ligt.
Geliefde bestemming
Kasteel Doorwerth staat op on-Nederlandse hoogte op een beboste heuvel boven de Rijn. De weg zigzagt erheen door een bos, met maar liefst tien procent stijging. Aan het einde van de weg wachten nog meer verrassingen. Het kasteel, dikke muren, slotgracht, dat werk, biedt onder meer ruimte aan horeca en het museum Veluwezoom. Doorwerth, Oosterbeek, Wolfheze en Renkum waren een geliefde bestemming voor kunstenaars met hun kwasten en schildersezels. In de negentiende eeuw had Oosterbeek de bijnaam ‘Nederlands Barbizon’, een verwijzing naar de beroemde kunstenaarskolonie ten zuiden van Parijs, waar schilders het atelier hadden verruild voor het schilderen in de buitenlucht.
Terwijl op de Veluwe het ene landhuis naast de andere villa werd opgetrokken, domineerden op de doeken van Oosterbeekse schilders nog bossen, heidevelden en uiterwaarden, gestoffeerd met koeien en schapen. Toen de laatste watermolen in het oude dorp werd gesloopt om plaats te maken voor het buitenhuis van een Amsterdamse bankier, waren het vooral de schilders die protesteerden. Het was niet alleen de oprukkende ‘beschaving’ waardoor de kunstenaarskolonie langzaam uiteenviel. ‘Gelderse landschappen’ zouden nog lang populair blijven, maar de makers ervan raakten erop uitgekeken. Het zou nog tot de opkomst, rond 1900, van de ‘Amsterdamse Impressionisten’ duren voor de schier tijdloze landschappen plaatsmaakten voor een weergave van het rauwe stadsleven. Oosterbeek was toen plotseling heel ver weg. Maar niet voor motorrijders uit heel Nederland die eindelijk, na een lange winterstop, het stof uit de uitlaat willen blazen op de Primavera.
