KouwePotenTocht 2021: Beeldenstorm

Alsof wij nationale helden zijn, zo vriendelijk worden wij verwelkomd door de meisjes en jongens van Hotel Tjaarda in Oranjeoord. Op zulk personeel mogen ze trots zijn, daar op het hoofdkantoor van Golden Tulip Hotels. Denk eens aan een lintje of oorkonde. Of waarom geen standbeeld? Nederland staat er vol mee, ook de provincie Friesland. Helden genoeg, al zijn sommige tegenwoordig stout of fout. Voordat die van hun sokkel tuimelen, gaan we op Beeldenstorm door Friesland.

Wubbo Ockels kwam geregeld in Tjaarda’s restaurant Oranjewoud, zijn ouders woonden om de hoek. Wubbo is een mooi voorbeeld van een ‘goeie’ Nederlandse held die een eigentijds monument kreeg. Geen versteende replica van de man zelf, maar een iep, geplant in Amsterdam. Andere vader-, moeder-, enzovoortslandse helden komen er minder genadig vanaf, met de bril van 2021 op gezien. Hein, Coen, Van Heutz…; ze worden hetzelfde hoekje ingedreven als Zwarte Piet. Voordat het zover komt, rijden we de Kouwe Poten Tocht 2021 langs standbeelden in Friesland

Zo hoog als Ockels halen wij niet, maar bij Oranjewoud komen we dichter bij de sterren op de dertig meter hoge belvédère uit 1924. Nog een verrassing: Friesland is niet alleen kaal, vlak en waterrijk. In en rond Oranjeoord liggen bossen, langs de weg bieden prachtige boomrijen bescherming tegen de elementen en als een fraai decor om doorheen te rijden.

Peter Stuyvesant

We slingeren langs de snelweg naar Wolvega. Daar zoeken wij het standbeeld van Peter Stuyvesant tevergeefs bij het gemeentehuis met gras- en waterpartijen voor de deur. Achter die deur, binnen, zit een oudere heer aan de gemeentetafel de krant te lezen, ook zo’n met uitsterven bedreigd geval.

Gelukkig weet de goede man raad en zo vinden wij even later het parkje bij het seniorencentrum waar de vitrages zenuwachtig bewegen. Zijn die motorrijders de Wrakers der Apocalyps, die de oude volksheld komen omtrekken? Weest gerust, brave zielen, wij komen met vreedzame bedoelingen. Zo oud is dit beeld trouwens niet, het werd hier in 2009 geplaatst in het toen door de Consul-Generaal der VS in Nederland geopende Peter Stuyvesantpark.

Want u weet wel, Peter stichtte Nieuw-Amsterdam aan de Hudson, dat de Hollanders van toen ruilden tegen Suriname. Dat dachten wij ook, maar op een al door de elementen verweerd bordje in het plantsoen staat dat de Engelsen in 1664 de Nederlandse kolonie veroverden onder leiding van de hertog van York. Nieuw-Amsterdam werd New York, Peter S. werd later een nationale Nederlandenheld, maar wordt nu verguisd vanwege foute en stoute zaken als kolonialisme en slavernij. En dat sigarettenmerk van ‘m kan ook echt niet meer.

Grutte Pier

Wolvega is niet wars van vreemde invloeden. We tellen in het voorbijrijden maar liefst twee Chinees-Indische restaurants (Ming en De Grote Muur) en ons Gronings-Hollandse gezelschap wordt geen strobreed in de weg gelegd om door de gemeente te passeren. Dat ging wel anders bij de Friese partizanenleider Grutte Pier, wie niet het versje bûter, brea en groene tsiis. Wa’t dat net sizze kin, is gjin oprjochte Fries kon opzeggen, werd op staande voet onthoofd met Piers 2,15 meter lange zwaard.

Enkele kilometers verderop staat in Scherpenzeel nog een gedenknaald voor Peter S. de Fries, met zijn beeltenis in de zuil en een gestileerd zeilschip bovenop, hoog boven grijpgrage vingers. Meneer Stuyvesant heeft ook een standbeeld bij het West-Indisch Huis in Amsterdam en in het Peter Stuyvesantpark in New York. Hoe lang nog?

Titus Brandsma

Na Scherpenzeel slingeren we over verlaten dijkweggetjes langs Linde en Kuinder. Een waar genot. Daarna hebben we even geen andere keuze dan de doorgaande N-wegen. Dat is nu eenmaal zo in het waterrijke Friesland. En dan hebben we vandaag geluk dat de bruggen niet overal omhoog staan, met files op de weg als gevolg.

Binnen kortst mogelijke tijd zwieren we alweer over binnenwegen naar Bolsward.

En daar staat in een perkje voor een wit huis met rieten kap het beeld van Titus Brandsma al op ons te wachten. De karmeliet, wetenschapper, verzetsman en dichter werd in 1942 vermoord in het concentratiekamp Dachau. Brandsma kwam op voor de Friese taal en cultuur, en was bovendien een voorvechter van vrede en verzoening, persvrijheid, antifascisme en antidiscriminatie. Dat klinkt niet verkeerd, anno 2021.

Pier Gerlofs Donia

In Kimswerd lopen we weer tegen de Beeldencontroverse aan. Grutte Pier was en is voor Friezen een held, voor niet-Friezen was Grote Pier een fouterik. Pier heette eigenlijk Pier Gerlofs Donia. Hij werd rond 1480 in Kimswerd geboren, waar nu dus een standbeeld voor hem staat. Niet ontsierd door axievoerdersgraffity, gewoon netjes naast de ingang van de kerk. Pier was boer, totdat zijn boerderij door Saksische dan wel Hollandse huurlingen in brand werd gestoken, waarbij zijn vrouw en kinderen omkwamen. Zoals dat hoort bij een Echte Held zwoer hij daarna wraak. Met zijn rebellenleger en zijn 2,15 meter lange zwaard zaaide hij dood en verderf onder de Saksen en ook onder de Hollanders, die hij ook op de Zuiderzee met zijn piratenvloot teisterde.

Grote Pier wordt in Friesland dus gezien als een vrijheidsstrijder, een partizaan vol goede bedoelingen. Hollanders, Groningers, Saksen en andere niet-Friezen dachten daar toentertijd anders over als ze dat rijmpje over bonen, roggebrood en groene kaas moesten opzeggen. Maar vandaag de dag zijn dat soort details vergeten, voorlopig nog, en laat Greate Pier zich prima vermarkten als merknaam voor B&B en bier bijvoorbeeld.

Icoon van Friesland

Veel Friezen vinden dat Grutte Pier terecht op een voetstuk staat. Ruim zeventig procent van de Friezen vindt Grutte Pier een icoon van Friesland, bleek uit recent onderzoek van Omrop Fryslân. In de negentiende eeuw werd Grutte Pier een symbool van de Friese emancipatiebeweging die streed voor de Friese taal en cultuur. Lange Pier blijft voor veel Friezen een icoon. Een van hen zei het in een documentaire zo:’Wij laten ons na Zwarte Piet niet ook Grutte Pier afpakken. Als zijn standbeeld in Kimswerd weg moet, steken wij het gebouw van Omrop Fryslân in de fik.’

Wat heeft die omroep nou weer fout gedaan?

Maar het gaat nog verder. Zwarte Piet is eigenlijk Grutte Pier en dat hebben de foute, stoute Hollanders gedaan. Tenminste, dat beweert de politicoloog Pieter Smit, die onderzoek deed naar hedendaagse slavernij in West-Afrika. De middeleeuwse Friezen waren vrije vogels, vochten tegen de onderdrukkers uit Holland en ook tegen de slavernij. Grutte Pier was volgens de oudst bekende beschrijving van hem een ‘grote swarte man’. Zijn rebellenleger heette Zwarte Hoop. Een andere bron vermeldt dat Pier een vreemd donker uiterlijk had, een rare manier van praten en ogen als kolen, waarmee hij de kinderen schrik aanjoeg. Zwarte Piet dus! En Pier was eigenlijk een vrijgemaakte totslaafgemaakte uit zuidelijke contreien, die in Friesland vrijheid vond. Friesland was immers tegen de slavernij.

Hansje Brinker

Wat is waar en wat is onwaar? Het volgende heldenbeeld is zeker aan de fantasie ontsproten. Heldje Hans Brinker, die met zijn vinger in de dijk een overstroming wist te voorkomen, komt uit het jeugdboek Hans Brinker or the Golden Skates dat de Amerikaanse Mary Mapes Dodge in 1865 publiceerde. Om niet ruw de illusie van Amerikaanse toeristen te verstoren plaatste het Nederlands Bureau voor Vreemdelingenverkeer in 1950 een Hans Brinkerbeeld in Spaarndam bij Haarlem. Ook Den Haag kreeg een Hansje en Harlingen eveneens, in 1962. Er moeten wat miniaturen staan in Madurodam, een exemplaar in het Dutch Village te Holland, Michigan, en een beeld bij het hoofdkantoor van MacDonalds in Illinois. Of is dat ook een broodjeaapverhaal?

‘Je ziet het pas als je het weet,’ sprak volksheld Johan Cruijff, die meteen maar met een heel stadion wordt geëerd. Overal doemen beelden van helden (of schurken) op uit de Friese bodem en langs de randen daarvan. Cornelis Lely op de Afsluitdijk, Johan van der Kornput in Steenwijk, Abel Tasman in Lutjegast, Mata Hari in Leeuwarden, Eise Eisinga in Franeker en Dronrijp, Pieter Jelles Troelstra, Us Folksdichter, in Stiens… De lijst is schier eindeloos en onze tijd voor de Beeldenstorm is beperkt.

Ferdinand Domela Nieuwenhuis

In de voormalige veenkolonie van Nij Beets rijden we nog langs Ferdinand Domela Nieuwenhuis, grondlegger van het socialisme en anarchisme in Nederland. Hij was één van de meest geliefde en gehate mannen van zijn tijd. In Friesland had hij een grote aanhang die hem op uitbundige wijze vereerde, bijvoorbeeld vanwege zij steun voor de grote stakingen van veenarbeiders hier. Us Ferlosser noemden zij de miljonair-marxist. Standbeeld De Appèlmeester eert de opstand van de veenarbeiders en in café De Brêge daarnaast moet contractueel bepaald altijd het portret van Domela Nieuwenhuis blijven hangen.

Het Friese landschap is een monument voor de Friese eigenzinnigheid. Dat schrijft Toerisme Friesland terecht in de publicatie Ode aan het Landschap. Friesland is verrassend veelzijdig, met duinen en dijken, stranden, meren en moerassen. En bossen dus.

‘Verweesde’ kunstwerken

In Oldeberkoop glanst tussen weelderig lover het wit van Hotel Lunia. Lunia is buiten een hotel-restaurant met sjieke uitstraling ook actief onderdeel van de kunstroutes die door de bossen van Oldeberkoop lopen, zoals tijdens de jaarlijkse Parkbossen Kunstroute. Daar belanden steeds meer ‘verweesde’ kunstwerken, die nergens anders meer terecht kunnen. Van ‘verweesd’ naar ‘stout’ is maar een kleine stap, dacht medeorganisator Pieter Hiemstra. ’Als standbeelden van omstreden historische figuren ergens niet meer welkom zijn, kunnen ze altijd nog een plekje krijgen in Oldeberkoop. Naast beelden uit Nederland die van hun sokkel worden gehaald, kunnen ook ‘stoute’ beelden uit het buitenland er wel een plekje krijgen. Dat zijn standbeelden van mensen die vroeger volgens de huidige normen zaken hebben gedaan die eigenlijk niet kunnen.’

Wij mogen daarbij denken aan Saddam Hussein, koning Leopold van België of Christoffer Columbus. Hiemstra: ‘Die Lenin die door Groningen zwerft willen wij wel. Of als iemand nog een grote Tito weet… Ik wil de discussie niet uit de weg gaan. Je kunt beelden van hun sokkel halen en wegmoffelen, maar ik denk dat je beter het verhaal kunt vertellen, met een educatief programma.’

Hiemstra stelt daarbij een mooie gulden middenweg voor. Die hebben wij vandaag op onze Beeldenstorm door Friesland ook gevonden en die breiden we een volgende keer graag uit. Nou alleen nog op dat rijmpje oefenen.