De forten van de Stelling van Amsterdam zijn niet alleen UNESCO-wereld- erfgoed. Ze hebben ook nog voor een onverwacht mooie route gezorgd.
De Egyptische piramides en de Chinese Muur kennen we allemaal. Maar de Stelling van Amsterdam? Nou, nee. Iedereen in de omgeving van Amsterdam kende wel een paar oude forten, maar dat het er meer dan veertig waren en dat ze bij elkaar hoorden, wist bijna niemand. Laat staan dat het besef bestond dat het een groots en bijzonder bouwwerk was. Maar de UNESCO zag het wel en zette de Stelling in 1996 op de lijst van Werelderfgoed. Niet alleen omdat de forten een groots historisch bouwwerk vormen, maar vanwege de unieke omgeving waarin ze staan.
Vrij zicht
Het begon allemaal met de Frans-Duitse Oorlog van 1870. Nederland was daarin geen partij, maar besloot uit voorzorg tot mobilisatie over te gaan. Toen bleek pas hoe zwak de militaire verdediging van met name Amsterdam was. Door een stelsel van forten, dammen en sluizen te bouwen – het grootste ooit – moest de hoofdstad een onneembare vesting worden. Er werden speciale wegen voor aangelegd en vrijwel altijd situeerde men de forten aan dijken en waterwegen. Hierdoor konden polders snel onder water worden gezet. Omdat een fort vrij zicht op een naburig fort moest hebben, mocht er niets tussen worden gebouwd.
Nutteloos
De bouw begon in 1880 en eindigde grotendeels in 1914. Toen werd duidelijk dat de Stelling door de komst van het vliegtuig en ander modern wapentuig er eigenlijk voor spek en bonen bij lag. Al in 1922 werd het opgeheven als zelfstandig verdedigingswerk. Na de Tweede Wereldoorlog verloren ze een voor een hun functie. Toen de Koude Oorlog voorbij was, droeg Defensie de forten uiteindelijk over aan gemeenten, de provincie en natuurorganisaties.
Militair gezien was de Stelling waarschijnlijk nutteloos, maar de invloed op de infrastructuur was groot. De ruimte eromheen is vaak nog altijd leeg, een beetje ouderwets zelfs. In die leegheid van vredige weilanden met veel water en dorpjes liggen mooie polderweggetjes en slingerende dij- ken. Het ziet er soms zo idyllisch uit dat het bijna onwaarschijnlijk lijkt, zo dicht bij Amsterdam. Een aangenaam gevolg van een lang vergeten oorlogs- dreiging.
Tegen de klok in
We beginnen de tocht bij Fort De Kwakel, in de Uithoornse polder. Dit is een van de weinige for- ten met een horecagelegenheid: Bar ‘t Fort. Daarna beginnen we de fortenronde tegen de klok in, met veel bochtenwerk vlak langs de Vinkeveense Plassen richting ‘t Gooi, langs de forten van Nigtevegt, Weesp en Muiden. Na een klein stukje snelweg pakken we direct na de Zeeburgertunnel de draad op bij Durgerdam. Hier zie je in de verte het vuurtoreneilandje liggen, dat ook bij de Stelling hoorde. Daarachter bevindt zich Pampus (met fort), dat even later vanaf de Waterlandse Zeedijk goed is te zien. Het volgende fort vind je pas bij Edam, vlak achter het IJsselmeer. Via rechte en soms kronkelende wegen gaan we door de Beemster naar het westen. Vier forten verder kom je bij het Fort bij Spijkerboor, waarin zoveel bijzondere vogel- en plantensoorten huizen, dat het in beheer is bij Natuurmonumenten. Even verder ga je de Zaanstreek in. Dit gebied staat niet bepaald bekend om zijn schoonheid, maar juist het deel langs de forten is werkelijk schilderachtig – Krommeniedijk en Assendelft.
Vooral een waterlinie
Via geweldig lekkere weggetjes komen we bij het Noordzeekanaal aan. Door het iets minder pittoreske Velsen-Noord met bijbehorende Hoogovens gaan we over het sluizencomplex naar het havenhoofd van IJmuiden. Hiervandaan heb je een prachtig zicht op Forteiland IJmuiden.
Dat de Stelling van Amsterdam vooral een water- linie was, kun je bij de forten van Spaarndam, Penningsveer, Lieburg en Vijfhuizen goed zien. Allemaal liggen ze aan open water met een pol- der erachter. Het fort van Hoofddorp, daarna, ligt nu echter midden in het centrum. Die kunnen we rustig overslaan. Dat moeten we niet doen met de forten van Aalsmeer en Kudelstaart, die – alweer – prachtig bij het water zijn gelegen, aan de Westeinderplassen. Hier komt de ronde na ruim 230 km ten einde. In de fortenmaand september is het mogelijk om bij een aantal forten naar binnen te gaan, daarbuiten zijn de openingen zeer beperkt.
